Kişilik Teorileri – Kuramları
Kişilik, bireyin içsel işlemlerine dayanan bireye özgü davranış ve düşünce tarzına denir. Psikologlar bunları kişilik özellikleri olarak adlandırmaktadır. Kişilik teorilerinin tarihi Antik Yunan’a kadar dayanmaktadır. Günümüzde de kişiliği açıklamaya yarayan birçok kuram bulunmaktadır. Bunlardan bazıları Freud’un psikoanalitik kişilik kuramı, Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi ve McCrae ve Costa’nın geliştirmiş olduğu beş faktörlü kişilik teorisidir.
Kişilik Teorileri – Kuramları
Sigmund Freud, 19. yüzyılın sonlarına doğru kendi psikoanalitik kişilik kuramını geliştirmiştir. Ona göre zihnin üç farklı farkındalık seviyesi vardır: bilinç, bilinçöncesi ve bilinçaltı. Freud kişilik kuramında daha çok bilinçaltı üzerinde durmuştur. Ona göre bireyin yaşam ve ölüm içgüdüleri ve hareketlerimize, duygularımıza sebep olan en basit motive edici etkenler bireyin bilinçaltında depolanmaktadır. Ayrıca Freud’a göre kişilik yapısının da üç kısmı vardır: id, ego, süperego. Id tamamen bilinçaltımızda konumlanmıştır ve bizim iç dürtülerimizi içerir. Ego, id ile süperego arasındaki dengeyi ve uyumu sağlar. Süperego ise bireyin bilincidir ve ahlak kurallarına göre hareket eder. Örnek verilecek olursa, çok aç bir insan id ile hareket ederse gördüğü ilk yemeği çalmaya kalkışır. Süperego, toplumsal ahlak kurallarını kullanarak bilincimizi harekete geçirir ve çalmanın toplumsal açıdan hoş karşılanmayacağını söyler. Ego ise orta yolu bulmaya çalışarak bireyin, parasını vererek yemeği yemesini sağlar. Ego, id ve süperego arasındaki uyumu sağlayamadığı zaman kişi kaygı hisseder. Bununla başa çıkmak için de çeşitli savunma mekanizmaları geliştirir. Bu savunma mekanizmaları gerçeği saptırarak bireyi hissettiği kaygıdan kurtarmaya çalışır. Bazı savunma mekanizmalarına örnek olarak baskı, gerileme, inkâr ve yansıtma verilebilir. Freud aynı zamanda bireyin 0-6 yaş arasındaki gelişiminin, kişiliğe çok etkisi olduğunu düşünmektedir. Bireyin, çocukken bu psikoseksüel evreleri sırayla tamamlaması onun kişiliğini oluşturan en önemli etkendir. Bu evreler sırasıyla oral, anal, fallik, gizlilik, genital evrelerdir. Freud’a göre özellikle ilk üç evrenin başarıyla tamamlanması sağlıklı bir kişilik oluşturmaya yardımcı olmaktadır.
Abraham Maslow, kişilik teorilerine psikoanalitik kuramdan bağımsız başka bir yorum getirmiştir. Ona göre, herkesin bir ihtiyaç hiyerarşisi vardır ve bu ihtiyaçlar bireyleri motive eder. Hiyerarşinin en alt basamağında fiziksel ihtiyaçlar vardır. Bunlara uyku, su ve yemek gibi yaşamsal değeri olan örnekler verilebilir. Alttan ikinci basamakta ise güvenlik ihtiyaçları vardır. Örneğin, kendini güvende ve dayanıklı hissetme vb. Bir üst basamak olan üçünü basamakta aidiyet ve sevme/sevilme ihtiyacı vardır. Birey sevmek ve sevilmek, aynı zamanda bir kişiye ya da bir yere kendini ait hissetmek ister. Dördüncü basamakta ise itibar ihtiyacı vardır. Birey kendine güvendiğini, başarılı olabileceğini ve yeterli olduğunu hissetmek ister. En üst basamakta da kendini tamamlama ihtiyaçları vardır. Bu basamakta birey kendi yaşamının dolu olduğuna ve kendi potansiyelini gerçekleştirdiğini hisseder. Bireyin hiyerarşide üstlere çıkabilmesi için her basamaktaki ihtiyacın karşılanmış olması gerekir. Başka bir deyişle, yemek bulmakta zorlanan biri için öncelik fiziksel ihtiyaçlarının karşılanmasındır. Ancak karşılandıktan sonra hiyerarşinin diğer basamağına geçebilir.
Robert McCrae ve Paul Costa’nın 1999 yılında geliştirdiği beş faktörlü kişilik teorisi de bir başka kişilik kuramıdır. Bu beş faktör açıklık, dışadönüklük, nevrotiklik, vicdanlılık ve uygunluktur. Bu teoriye göre bu kişilik özellikleri bireylerde az ya da çok miktarda bulunur. Araştırmalara göre bu beş kişilik özelliğinin evrensel olduğu ve birçok kültürden insanda görüldüğü bulunmuştur. Ayrıca, bu özellikler bireyde oluştuktan sonra yetişkinlik dönemi boyunca sabit kaldığı görülmüştür.
Kişilik ve kişilik kuramları uzun zamandır araştırmacıların büyük ilgi alanlarından biri olmuştur. Freud, Maslow ve McCrae & Costa’nın geliştirdiği teoriler dışında kişiliği açıklamaya çalışan başka teoriler de vardır. Ayrıca, kişilik kuramları araştırılmaya ve geliştirilmeye devam etmektedir.